Niepoprawne rozliczenia majątków przejętych na zasadzie przewłaszczeń

W polskiej praktyce prawnej, jako rodzaj zabezpieczenia wierzyciela, ukształtowała się umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie. W związku z tym, że jest to umowa nienazwana jej konstrukcja wywołuje kontrowersje i wątpliwości – zwłaszcza w zakresie ostatecznych rozliczeń.

W artykule wyjaśnimy:

• Na czym polega umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie?
• Dlaczego wierzyciel tytułem zabezpieczenia nie może uzyskać więcej, niż wynosi wartość długu?
• Co zrobić w przypadku, gdy wierzyciel dokonał niepoprawnego rozliczenia z tytułu przewłaszczonego majątku?

Na czym polega umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie?

Zazwyczaj umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie jest konstrukcją polegającą na bezwarunkowym przeniesieniu własności rzeczy na wierzyciela z równoczesnym zobowiązaniem go- pod warunkiem zapłacenia w terminie zabezpieczonego długu (warunek zawieszający) – do powrotnego przeniesienia własności rzeczy na dłużnika.

W przypadku, gdy dłużnik nie wykona zobowiązania w umówionym terminie, wierzyciel staje się „nieograniczonym” właścicielem rzeczy będącej przedmiotem przewłaszczenia.

Wygasa bowiem wówczas jego zobowiązanie do powrotnego przeniesienia własności rzeczy na dłużnika, lub staje się on bezwarunkowym właścicielem tej rzeczy [por. wyrok SA w Lublinie z dnia 17 lutego 2015 r., sygn. akt I ACa 754/14].

Zważywszy na to, że umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie nie jest umową prawnie unormowaną, zawierana jest na podstawie zasady swobody umów wysłowionej w art. 353¹ Kodeksu cywilnego.

Nie znaczy to jednak, że strony umowy mają całkowitą dowolność w kształtowaniu łączącego je stosunku obligacyjnego. Przywołany przepis nie tylko wysławia zasadę swobody zawierania umów, ale także wskazuje wprost jej ograniczenia.

Odnosząc je do przewłaszczenia na zabezpieczenie, należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że treść i cel umowy nie może sprzeciwiać się właściwości stosunku prawnego oraz zasadom współżycia społecznego. Innymi słowy- umowa nie może być sprzeczna z celem jaki strony chcą osiągnąć, ani naruszać ich wzajemnych interesów.

Dlaczego wierzyciel tytułem zabezpieczenia nie może uzyskać więcej, niż wynosi wartość długu?

Zdarza się tak, że w wyniku zawartej umowy dochodzi do naruszenia interesów dłużnika. Ma to miejsce np. wówczas, gdy wierzyciel wskutek sprzedaży przewłaszczonej nieruchomości uzyskał więcej, niż wynosi kwota długu podlegająca zabezpieczeniu.

Taką praktykę należy uznać za niewłaściwą.

Niezależnie bowiem od sposobu zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu przewłaszczenia na zabezpieczenie, o ile zatrzymuje on kwotę przekraczającą wartość wierzytelności pokrywanej z przewłaszczonej rzeczy, to ta kwota stanowi jego korzyść uzyskaną bez podstawy prawnej kosztem dłużnika ustanawiającego zabezpieczenie [por. wyrok SN z dnia 20 listopada 2015 r., sygn. akt III CSK 462/14; wyrok SN z dnia 22 października 2014 r., sygn. akt II CSK 784/13].

Zatem jeżeli zaspokojenie wierzyciela wierzytelności zabezpieczonej przewłaszczeniem na zabezpieczenie następuje przez zatrzymanie rzeczy na własność po wygaśnięciu roszczenia o zwrotne przeniesienie jej własności, to nadwyżka wartości rzeczy przewłaszczonej nad wartością pokrywającą zabezpieczony dług podlega zwróceniu przywłaszczającemu.

Co dzieje się, gdy strony tak skonstruowały umowę, że wierzyciel na rzecz, którego przewłaszczono np. nieruchomość, nie ma obowiązku zwrotu uzyskanej nadwyżki?

Należy się wówczas odwołać do

• Art. 58 § 1 i 2 Kc, zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy, jak też sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna.

Ponadto zgodnie z

• Art. 58 § 3 Kc jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Podsumowując – w sytuacji, gdy wierzyciel i dłużnik zawarli umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie, w której znalazło się postanowienie, że wierzyciel nie ma obowiązku zwrotu nadwyżki, nieważne jest jedynie to postanowienie umowne, a nie cała umowa. Tym samym dłużnikowi przysługuje roszczenie do wierzyciela o zwrot nadwyżki.

Co zrobić w przypadku, gdy wierzyciel dokonał niepoprawnego rozliczenia z tytułu przewłaszczonego majątku?

Jeżeli wierzyciel, jako sposób zaspokojenia swoich roszczeń, wybrał przewłaszczenie majątku dłużnika, konieczne jest ścisłe respektowanie zasady, że wierzyciel nie może wzbogacić się na przysługującej mu wierzytelności, czyli nie może uzyskać w zasadzie więcej, niż wynosi jego wierzytelność razem z odsetkami.

Zgodnie z naturą czynności prawnych zabezpieczających takich jak:

• hipoteka
• zastaw
• zastaw rejestrowy
• przewłaszczenie na zabezpieczenie

Mają zabezpieczać całość roszczeń wierzyciela.

Nie mogą jednak zmierzać do tego, że na ich podstawie wierzyciel wzbogaci się bez podstawy prawnej. Dłużnik może wobec tego wystąpić przeciwko wierzycielowi z pozwem o zapłatę nadwyżki pomiędzy wartością długu a wartością otrzymanego zabezpieczenia. Nie jest przy tym istotne, na ile przewłaszczony majątek został wyceniony przez strony w umowie, a istotna jest jego rzeczywista – rynkowa wartość.

Zatem, jeżeli wskutek niepoprawnego rozliczenia przewłaszczonego majątku wierzyciel bezpodstawnie wzbogacił się kosztem dłużnika, nie należy załamywać rąk, ale skorzystać z usług prawników mających doświadczenie w postępowaniach sądowych w tego typu sprawach.

Te pieniądze można odzyskać.